Jarenlang wordt Zuidlaren in een zin genoemd met de Prins Bernhardhoeve: een groot congres, beurs en evenementencomplex op een prominente locatie nabij het dorpscentrum. Het oudste deel stamt uit 1954 en werd gebouwd naar ontwerp van Gerrit Rietveld. Het complex groeit daarna flink en bestaat uiteindelijk uit diverse grote hallen, samen ruim 40.000 m2 groot. Jaarlijks vinden er tal van beurzen en evenementen plaats: van woon- en landbouwbeurzen tot caravanen horecabeurzen, veelal met een landelijke uitstalling. In 2007 sluit het beurscomplex de deuren. Eigenaar WTC Expo verkoopt het terrein aan projectontwikkelaar Leyten, die er op termijn woningen en zorgvoorzieningen wil bouwen.

Hoewel de verkoop plaatsvindt onder de voorwaarde dat er geen beurzen meer georganiseerd worden, blijft een deel van het complex nog wel gebruikt. Vanaf 2013 vinden er ook weer beurzen plaats. Dat komt in 2015 definitief tot een eind met het faillissement van exploitant PBhoeve Beheer. Na korte tijd in gebruik te zijn geweest als Doe Museum sluit het complex in 2016 definitief de deuren. Samen met eigenaar en ontwikkelaar Leyten wordt gestart met de plannen voor herontwikkeling. Lang wordt de planontwikkeling bepaald door de wens meerdere supermarkten op het terrein te realiseren, gecombineerd met een ondergrondse parkeergarage, zorg en wonen. Leyten slaagt er niet in om een rendabel plan te maken en besluit. daarop de grond te verkopen aan de gemeente. Dit onder de voorwaarde dat als er alsnog wordt besloten om twee supermarkten te realiseren, alleen dan zonder parkeergarage, de gemeente Leyten een boete van 1 miljoen euro betaalt. De kwestie is tekenend voor de ontwikkeling en de complexiteit van de opgave. Daarbij wordt op gegeven moment zelfs gesproken over de realisatie van drie grote supermarkten, waarvan er twee de bestaande vestigingen in het dorp van de Jumbo en de Albert Heijn moeten gaan vervangen. Complicerende factoren zitten onder meer op het vlak van parkeren en de aansluiting op het bestaande centrum en de wensen van de ondernemersvereniging van Zuidlaren.

In 2019 ontstaat beweging met de vaststelling van een nieuwe ontwikkelrichting voor het centrum van Zuidlaren en het PBH-terrein. Er ontstaat ruimte om een integraal samenhangend plan te maken. In de zomer van 2020 worden LAOS en Specht door de gemeente geselecteerd om de ontwikkelrichting nader uit te werken en samen met de bewoners en ondernemers (en de gemeente) het plan te maken.

Een uniek dorp

Badend in het groen behoort Zuidlaren zonder twijfel tot de mooiste dorpen van Drenthe. Niet voor niets is het al sinds de jaren zestig een beschermd dorpsgezicht. Uniek is dat het dorp meerdere brinken telt. De ligging op het zand van de Hondrug en de hoge landschappelijke kwaliteiten in de omgeving dragen bij aan het unieke karakter. Zo stroomt ten oosten van het dorp de rivier De Hunze en behoort de westkant tot het unieke landschap van de Drentsche Aa. Ook het Zuidlaardermeer en de voormalige veenafgravingen van de Drentse en Groninger Veenkoloniën liggen op een steenworp afstand. Dit zorgt voor een veelheid aan landschapstypen. Alle zijn ook voelbaar en werken door op het samenspel van de brinken, de bebouwing en het Laarwoudbos, waar het PBH-terrein direct aan grenst.

De kwaliteit schuilt kortom niet alleen in het landschap. De brinken met hun hoge bomen en een enkele dobbe zijn een belangrijke beelddrager van het dorp. De variatie in de structuur, ontstaan door de verschillende situering van de bebouwing om de brinken, de open percelen en de tuinen zorgen voor het kenmerkende karakter. Verruimingen en vernauwingen in het van het wegprofiel omkaderen de spannende doorzichten op de karakteristieke boerderijen, herenhuizen en het omliggende landschap. Veel van de bebouwing is bovendien monumentaal, met tal van architectonische pareltjes. Bovendien heeft Zuidlaren een bovengemiddeld aanbod van winkels en horecavoorzieningen – veelal met zelfstandig ondernemers geworteld op de plek. Ook de voorzieningen op het vlak van toerisme en recreatie zijn van hoog niveau.

Het plan

Met de door de gemeente aangereikte ontwikkelrichting lag er voor LAOS en Specht een goed vertrekpunt. Samen met bewoners en ondernemers in het dorp is de ontwikkelrichting eerst nader onderzocht en getoetst. Op voorspraak van de ontwerpers werd daarbij door bureau SteenhuisMeurs een cultuurhistorische verkenning van de dorpskern opgesteld. Aanvankelijk werd gestudeerd op een supermark in het plangebied en de herontwikkeling van de Jumbo op de bestaande locatie in het dorpshart. Dat laatste bleek uiteindelijk niet mogelijk binnen de kaders van het beschermd dorpsgezicht. Hierop werd voorgesteld toch te gaan voor twee gelijkwaardige supermarken aan de Brinkzijde van het PBH-terrein.

De bevindingen resulteren in een nieuw raadsbesluit. Uitgangspunt wordt de combinatie van het dubbele supermarktprogramma met wonen, zorg, cultuur en een bovengrondse parkeeroplossing. Dit alles onder de voorwaarde dat recht gedaan wordt aan de hoge landschappelijke en cultuurhistorische waarden. Er dient en aansluiting gevonden wordt bij het centrum en de achterzijde van het terrein, waar op basis van een plan van Strootman Landschapsarchitecten een woonwijk zal verrijzen. Ook dient er vanaf de Brink een groene verbinding te komen met Tusschenwater, het landschap grenzend aan De Hunze: de Hunze-as.

Waar jarenlang vooral op de postzegel naar de plek zelf en het beoogde programma gekeken werd, slaagden LAOS en Specht erin om samen met de gemeente en diverse andere partners op een hoger schaalniveau naar de opgave te kijken. Het benoemen van de bestaande kwaliteiten van het dorp boden daarbij veel houvast. Daarnaast werd de opgave aangegrepen om op dat hogere schaalniveau ook te kijken naar verbeterkansen. Samenhang werd het toverwoord, waarbij meteen ook thema’s als klimaat, duurzaamheid, samenleven, mobiliteit, economie en leefkwaliteit meegenomen werden.

Het doorlopende landschap van brinken dat zo kenmerkend is voor Zuidlaren vormt het uitgangspunt voor het stedenbouwkundig plan. Als eerste wordt de Brink herkenbaar gemaakt door het herstel van de voormalige Brinkwand: de eerste lijn. Hier is ruimte voor twee nieuwe volumes op de oude rooilijn die zich in maat, schaal en architectuur voegen naar de context en de hier verdwenen boerderijen. Op de tweede lijn is ruimte voor een grootschalig programma van zorg, wonen, supermarkten en parkeren. Het bestaande groen wordt gebruikt om het landschappelijke karakter verder uit te bouwen. Hierdoor staan de gebouwen straks vol in het groen en parkeert men onder de bomen. Het groene karakter wordt verder versterkt door toevoeging van een losse structuur met verschillende soorten inheemse bomen.

De Hunze-as wordt tweeledig uitgewerkt. Vanaf de Brink en vice versa ontstaat een sterke zichtas. Op het voorterrein buigt de groene parkachtige as af naar de kop van de Brink. Zo ontstaat er een sterke ruimtelijke en functionele relatie tussen het supermarktprogramma en het winkelgebied langs de Stationsweg en de Millystraat in het dorpshart. Verder wordt de kleine Brink, die een essentiële schakel vormt in het kernwinkelgebied, ingericht als verblijfsgebied. Autoverkeer is hier straks te gast.

Achter de herstelde Brinkwand vindt een schaalsprong plaats. Hier staan de beide supermarkten, elk 2000 m2 groot, met daarbovenop 52 appartementen. Ook is er ruimte voor een zorgcentrum van 2600 m2. Om het terrein voor alle gebruikers bereikbaar te houden, zijn zo’n 200 parkeerplaatsen nodig. Daarbij is uitgegaan van de laagst mogelijke parkeernorm om het groen en het landschap zo veel mogelijk ruimte te geven. Overigens doet de parkeerplaats niet alleen dienst voor de voorzieningen op het PBH-terrein. De aantrekkelijke verbindingen met het centrum en de Hunze-as maken het ook tot een hub voor andere bezoekers, die vanaf hier het dorp, het bos of het landschap ingaan.

Het prachtige dorp en de prachtige locatie in het groen verdient meer dan spreekwoordelijke ‘supermarktarchitectuur’. Helemaal gezien de verbinding met zorg en wonen. Daarom is naast het stedenbouwkundig plan en het beeldkwaliteitsplan ook een Ambitiedocument Supermarkten opgesteld. Het legt de lat op hoogte voor de ontwikkeling en stuurt op een bebouwing die zicht voegt naar het groen en het karakter van het dorp. Ook stuurt het op duurzaamheid, circulariteit en klimaatadaptatie. In zekere zin refereren de grote volumes ook aan de hallen van de Prins Bernhardhoeve die ruim zes decennia het aanzien van de locatie bepaalden.

Ondanks de roerige voorgeschiedenis, een sterke focus op louter economisch programma en de genoemde postzegelblik, ligt er met het plan voor het voorterrein van de PBH-locatie een plan dat de bestaande kwaliteiten van Zuidlaren omarmt, nieuwe kwaliteiten toevoegt en ondertussen ook ruimte laat voor relatief grootschalige ontwikkelingen nabij een karaktervolle dorpskern. Die oplossing ontstond wederom door de opgave ontwerpend aan te vliegen en te denken in samenhang. Het resultaat van ontwerpkracht dus.